De bakens verzetten…

…nu het tij is gekeerd.

Vorig jaar rondom deze tijd was ik met mijn oudste zoon op reis naar het noorden van Noorwegen. ‘Back to basic’. Bij Tromsø visten we op kabeljauw in de sterke stroming van het fjord. Met uitzicht op de overweldigende natuur maar ook met uitzicht op een baken dat de scheepvaart helpt door het nauwe en sterk stromende gedeelte van het fjord te varen.

Nu een jaar later zijn we aan huis gekluisterd door de opgelegde maatregelen om het coronavirus met z’n zeventienmiljoenen in de hand te houden. Op dit moment kunnen we ons niets voorstellen bij zo maar even op reis gaan. De sterke stroming is tot stilstand gekomen.
Een nieuwe werkelijkheid. Toch lijkt iedereen in het land gericht te zijn op het zo snel mogelijk naar de oude situatie terug te gaan. Maar moeten we dat willen? Zijn we daar mee geholpen of creëren we daarmee omstandigheden die ons nog sneller weer in de problemen brengen.
Voordat we weer in ons oude ritme zitten: Het is tijd om de bakens te verzetten!

De scheepvaart was eeuwenlang een belangrijk onderdeel van een voortvarend Nederland en heeft veel gezegden voortgebracht. ‘Als het tij verandert, is het tijd om de bakens te verzetten’, is een gezegde dat verwoordt dat het nodig is om je aan te passen als de situatie wijzigt. Dat is precies wat Mark Rutte en zijn team hebben gedaan in het kader van het bestrijden van de gevolgen van het virus. Hij heeft de bakens verzet om niet in een situatie te komen waarin onmenselijke keuzes moeten worden gemaakt. Wie behandelen we wel en wie behandelen we niet als er niet genoeg IC-bedden meer zijn?

Menselijke motivatie en behoeften
Ook Maslow (Maslow, 1943) spreekt van het verzetten van de bakens. Hij is de bedenker van de theorie achter de welbekende ‘Pyramide van Maslow’ (figuur 1). De behoeften van de mens zijn volgens Maslow hiërarchisch. Hiërarchisch in die zin dat eerst bijvoorbeeld aan fysiologische behoeften moet zijn voldaan voordat aan behoeften aan zekerheid kan worden voldaan. In het algemeen vindt de mens een sterke motivatie om een hoger liggende behoefte na te streven zodra een behoefte is bevredigd. Zo verzetten mensen de bakens steeds weer.

Als ik naar de verschillende behoeften kijk, zijn er niet veel die in mijn situatie níet worden bevredigd. Veel Nederlanders zijn met mij net zo bevoorrecht. Alle behoeften zijn vervult om in de top van de pyramide te kunnen manoeuvreren. Studeren, creatief zijn, problemen oplossen, ethische vraagstukken beschouwen. Maar ook zelfbewust zijn en jezelf kunnen zijn.
We kunnen doen en laten wat we maar willen en toch is onze ‘bucketlist’ nooit helemaal afgewerkt. Er blijft altijd wat te wensen over.

Teruggeworpen in onzekerheid
Deze bevoorrechte situatie is niet vanzelfsprekend. In december was het corona-virus, dat toen in China rondwaarde, nog een ver-van-ons-bed-verhaal. Het probleem was van een ander. Dat veranderde in rap tempo toen eerst Italië en vervolgens ook Nederland werd getroffen door het onbekende coronavirus, Covid19 en met de onbekendheid van het virus, dat de dood tot gevolg kan hebben, is de zekerheid van gezondheid even helemaal onderuit gehaald.

Maar met het verzetten van de bakens door Mark Rutte en zijn team om dit virus te lijf te gaan, is voor velen niet alleen de zekerheid van gezondheid  weggenomen. Je zal maar een restaurant hebben en om half zes te horen krijgen dat je de zaak om zes uur moet sluiten. Deze onwerkelijke situatie was opeens werkelijkheid. Een werkelijkheid die ook de zekerheid van inkomen aantast.  Ineens zijn hiermee de basisbehoeften in gevaar. En zo voelt iedereen op de een of andere manier de bedreigingen van het coronavirus of van de maatregelen die getroffen zijn. 

Terug naar het oude
Er wordt met man en macht gewerkt aan een vaccin om weer alles te kunnen doen zoals voor de uitbraak van het virus. Maar ook in de tussentijd willen we terug naar het ‘normale leven’. Nederland smacht weer naar de situatie van voor corona en de eerste versoepelingsmaatregelen zijn door het team van Mark Rutte doorgevoerd.

Logisch dit scenario, deze drang naar het oude.
Een scenario dat voor velen een kwestie van overleven is, om weer te kunnen voldoen aan de meest basale behoeften, zoals een inkomen. Ook de zekerheid van gezondheid staat als een van de urgentste en belangrijkste zaken op de actielijst met als doel het vinden van een vaccin.
Maar ook de drang vanuit de motivatie van de mens, waar Maslow over spreekt, om weer andere behoeften na te streven zodra de meest urgente basisbehoeften weer redelijk op orde zijn, zal er weer zijn waarmee we terugkomen in de oude situatie van vóór corona. Met alle voordelen van een welvarende natie, alles kunnen doen en laten wat we maar willen, van drie keer per jaar vakantie, waarvan zeker één met het vliegtuig tot het kopen van een prulletje dat speciaal voor jou uit China is verstuurd naar Nederland.

Al deze behoeften hebben wereldwijd tot gevolg dat we meer van de aarde gebruiken dan de aarde ons duurzaam kan geven. 1,7 keer volgens een berekeningsmethodiek van de ‘ecological footprint’ (Global Footprint Network, 2020).
Een saignant detail hierbij is dat in mijn geboortejaar 1969 de mensheid nog net toe kon met de huidige aarde. Mijn generatie is dus het startpunt geweest van het meer nemen dan de aarde kan geven om aan onze behoeften te kunnen voldoen…
De ecological footprint, ofwel de ecologische voetafdruk, is gezien vanuit de Nederlandse situatie nog extremer (Global Footprint Network, 2020). De welvaart in ons land maakt dat we – als we in de wereld allemaal zo zouden leven als wij in Nederland doen – aan drie aardbollen genoeg zouden hebben.
Deze voetafdruk heeft een sterke relatie met het welvaartsniveau en de mate waarin we aan onze behoeften volgens de pyramide van Maslow kunnen voldoen. Dat staat duidelijk in een aantal grafieken op de website van Global Footprint Network. In de Nederlandse situatie zijn duidelijk de crises terug te vinden (bijvoorbeeld die van 1973 en 1982) en bij een sterk groeiend en welvarender wordend China zien we de voetafdruk enorm stijgen (Global Footprint Network, 2020). Met de drang en motivatie van de mens om steeds hoger liggende behoeftes te bevredigen, lijkt dit te verworden tot een plaag. Met op den duur desastreuze gevolgen.

De ecologische voetafdruk is maar één manier om duidelijk te maken hoe we met onze omgeving omgaan. Het coronavirus, dat naar alle waarschijnlijkheid het gevolg is van de mens die steeds meer en dichterbij in aanraking komt met de wilde natuur (WUR, 2020), maakt op een andere manier nog eens duidelijk dat er een enorme druk staat op het gebruik van onze aarde en de gevolgen voor ons mensen.

Tevreden met minder
In de jaren ‘90 werd me weleens gevraagd of ik mee wilde doen aan een zogenaamd piramidespel. Een soort kettingbrief waarbij het om inleg van geld ging. Door een luttel bedrag in te brengen en dit ook aan bijvoorbeeld vijf van je vrienden of kennissen te vragen, zou je slapend rijk worden. Mijn antwoord was toen steevast: “Nee, dat betekent een verlies voor de grootste meerderheid!”

Wie is de grootste meerderheid in het piramidespel van vandaag? Dat zijn onze kinderen.
Dit is een besef dat bij veel mensen al aanwezig is. Het is zelfs in de grafieken van de ecologische voetafdruk zichtbaar dat er actie wordt ondernomen. De stijging vlakt af of vertoont zelfs een lichte daling in de afgelopen jaren (Global Footprint Network, 2020).
We weten nu, met het coronavirus in ons achterhoofd, dat met afvlakking het probleem niet voorbij is. We moeten blijvend minderen. Maar kunnen we dat? Kunnen we dan nog wel bijvoorbeeld gelukkig zijn?
De huidige crisis als gevolg van het virus laat zien dat het anders kan. We zijn verplicht om minder te reizen maar ook vanuit onze eigen drijfveren laten we meer saamhorigheid zien. En laten we niet vergeten dat we honderd jaar geleden nog niet allemaal aan alle behoeften konden voldoen. We waren toen nog volop in ontwikkeling, ook vanuit een crisissituatie. Hierbij denk ik nog weleens aan een uitspraak van Beppe. Ze was in de crisisjaren voor de tweede wereldoorlog, in armoede en hardwerkend, een gelukkige vrouw. “Het was hard werken maar ook altijd heel erg gezellig!”
Is geluk dan echt afhankelijk van de behoeften die we tegenwoordig zo nodig moéten bevredigen of kunnen we ook gelukkig zijn met minder?
Ook al doen we ons best om onze voetafdruk te verlagen, we zien in de grafieken alleen maar een afvlakking van de voetafdruk. Daarmee zijn we er nog niet! Geredeneerd vanuit de ecologische voetafdruk is er geen keuze, dan moeten we minderen. Zeker als we niet verantwoordelijk willen zijn voor het piramidespel waarin geld de belangrijkste drijfveer is. Op zoek naar geluk door niet meer, maar juist minder te willen…

Hypocriet…
Ik heb er vijf. Vijf zoons. En ook nog een leendochter. Een wereld zonder deze jongens en dit meisje is niet meer denkbaar. Ze zijn mijn trots, allemaal met hun eigen talenten.
Ik heb ze beloofd om na de middelbare school met mij een reisje te maken. Een reis die ze zelf mogen organiseren. De eerste twee reisjes heb ik achter de rug.
Hielke was de eerste en heeft het direct goed aangepakt: New York. Een prachtige reis met veel indrukken in een mierenhoop van mensen in het land van de onbegrensde mogelijkheden, de Verenigde Staten van Amerika.
De tweede reis met Jelmer was compleet anders. Met het vliegtuig naar Tromsø. ‘Back to basic’, noemde ik het in de inleiding. Vissen in de ‘middle of nowhere’ als meest bevredigende activiteit.
Ondanks dat we ons huis zo duurzaam mogelijk hebben gebouwd en gebruiken, geef ik met deze reisjes niet bepaald het voorbeeld van matigen in behoeften…

En nu?
We leven in een welvarend land waar veel Nederlanders aan alle mogelijke behoeften kunnen voldoen, tot aan de hoogste behoeften in de piramide van Maslow. Laten we deze behoeften van studeren, creatief zijn, problemen oplossen, ethische vraagstukken beschouwen, zelfbewust zijn en jezelf kunnen zijn, gebruiken om niet meer druk uit te oefenen op de ecologische voetafdruk, maar juist deze behoeften gebruiken om echt tot een vermindering van de voetafdruk te komen. Om als goede rentmeesters om te gaan met de aarde, juist voor onze kinderen.
En, zoals onze Koning in de toespraak bij de 4 mei-herdenking aangaf, om de vrijheid te koesteren en daarbij niet schromen om te benoemen wat nodig is. “Het minste wat we kunnen doen is: niet wegkijken. Niet goedpraten. Niet uitwissen. Niet apart zetten. Niet ‘normaal’ maken wat niet normaal is.” (Het Koninklijk Huis, 2020). Dit geldt wat mij betreft niet alleen voor leven in vrijheid met de oorlog in ons achterhoofd, maar ook voor leven in vrijheid met het oog op de toekomst van onze kinderen.

Stel je voor. Op je begrafenis houdt iemand een toespraak en kenschetst je als iemand die zeer succesvol was en je omgeving liet meegenieten, maar je levensstijl heeft ertoe bijgedragen dat je kinderen en kleinkinderen met een mede door jou uitgeputte aarde verder moeten (proberen te) leven.
Met het einde voor ogen is een van de zeven eigenschappen die Covey beschrijft om effectief leiderschap te tonen (Covey, 1989) dat je je invloed kunt vergroten door bijvoorbeeld proactief te zijn, met urgente belangrijke zaken aan de slag te gaan maar zeker ook met de (nog) niet urgente belangrijke zaken en door een besef van wederzijdse afhankelijkheid te komen tot win-win situaties. Dit leiderschap is niet alleen bedoeld voor Mark Rutte. Het is bedoeld voor ons allemaal. Laten we ieder voor zich persoonlijk leiderschap tonen en het piramidespel positief gebruiken vanuit de drijfveer van rentmeesterschap en niet vanuit de drijfveer van geld alleen.
Ik begin er in ieder geval mee door voor mijn kinderen het goede voorbeeld proberen te zijn en mee te geven dat ook zij het in zich hebben om leiderschap te tonen voor alles wat nodig is om ook voor hún kinderen een wereld achter te laten die kan blijven voorzien in de behoeften van dan.
Want doorgaan op deze voet is een doodlopende weg. Ook al heb ik niet dé oplossing, ik ga in ieder geval alles in het werk stellen, met het einde voor ogen, om de bakens (verder) te verzetten!

De eerstvolgende reis voor het afronden van de middelbare school is met Sjoerd. Al voor de uitbraak van corona heeft hij aangegeven graag naar Normandië te willen. Op zoek naar een geschiedenis van de herovering van vrijheid in Europa en op reis met auto en tent. Misschien begreep hij de opgave van deze wereld al veel eerder dan ik kon vermoeden… Nu hem nog het vertrouwen geven dat ook hij invloed kan uitoefenen om de bakens te verzetten.

Ouwster-Nijega, 14 mei 2020
Jacob Stuiver

Nawoord

De twee modellen/theorieën die in dit stuk centraal staan (Maslow en Covey) genieten een zeer grote bekendheid. In een complex geworden wereld is het soms maar moeilijk te bevatten dat deze ogenschijnlijke inkoppers ons kunnen helpen ondanks de beperkingen die ook deze modellen met zich mee brengen.
Zo kan bij Maslow de vraag worden gesteld: Is het in onze huidige wereld zo dat er een strakke hiërarchie in behoeften is of is het veel complexer? Voorop staat dat we veel behoeften hebben en ook steeds gemotiveerd blijven om nog niet vervulde behoeften na te streven.
En wat nu als we op deze aarde niet meer kunnen voorzien in voedsel voor alle mensen, gelden dan nog steeds de eigenschappen van effectief leiderschap van Covey of is het dan toch ieder voor zich. Gelukkig zijn we nog niet in deze situatie beland en zijn juist de eigenschappen een goede hulp om het niet zover te laten komen.
Door gebruik te maken van deze bekende modellen/theorieën is het een stuk toegankelijk voor een zeer breed publiek. We zullen het met z’n allen moeten zien te redden…

Bronnen

Covey, S. (1989). De zeven eigenschappen voor effectief leiderschap. New York.
Global Footprint Network. (2020, mei 11). Opgehaald van Grafiek met footprint uitgedrukt in aardbollen, gehele wereld: http://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?cn=5001&type=earth
Global Footprint Network. (2020, mei 11). Opgehaald van Grafiek footprint uitgedrukt in aardbollen, Nederlandse situatie: http://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?type=earth&cn=150
Global Footprint Network. (2020, mei 11). Opgehaald van Grafiek footprint uitgedrukt in aardbollen, Chinese situatie: https://data.footprintnetwork.org/?_ga=2.40015911.44175154.1589304594-2005321223.1589195667#/countryTrends?type=earth&cn=351
Het Koninklijk Huis. (2020, mei 04). Opgehaald van Toespraak nationale herdenking 4 mei 2020: https://www.koninklijkhuis.nl/documenten/toespraken/2020/05/04/toespraak-van-koning-willem-alexander-nationale-herdenking-4-mei-2020
Maslow, A. (1943). A Theory of Human Motivation. Psychological Review, 50, 370-396.
WUR. (2020, 05 11). Opgehaald van Zes vragen en antwoorden over het Wuhan coronavirus: https://www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Onderzoeksinstituten/Bioveterinary-Research/show-bvr/Zes-vragen-en-antwoorden-over-het-Wuhan-coronavirus.htm